تعیین اولویت محافظت از مناطق حوضه سد زاینده رود

به گزارش روابط‌عمومی بنیاد ملی علم ایران (INSF)، «مدلسازی خدمات منتخب اکوسیستم به‌منظور تعیین مناطق با اولویت حفاظت در حوضه آبخیز سد زاینده رود» عنوان رساله دکتری سیدمحمدرضا ابوالمعالی با راهنمایی مصطفی ترکش اصفهانی با مدرک دکتری تخصصی علوم مرتع از دانشگاه صنعتی اصفهان است که با حمایت بنیاد ملی علم ایران انجام شده است.

ابوالمعالی درباره این طرح توضیح داد: در سال‌های اخیر تغییر کاربری اراضی منجر به تغییر و کاهش خدمات اکوسیستم شده است و منافع حاصل برای جوامع انسانی را تحت تأثیر قرار داده است. در حالی‌که درک اثرات تغییر کاربری اراضی بر خدمات اکوسیستم رو به افزایش است، شناخت کمتری از چگونگی اثر تغییر کاربری بر این خدمات وجود دارد. تغییر کاربری اراضی نقش مهمی در تخریب یا بهبود عرضه خدمات اکوسیستم ایفا می‌کند.

وی افزود: با توجه به ارتباط تغییر کاربری اراضی و خدمات اکوسیستم، انجام مطالعات در این راستا به‌منظور برنامه‌ریزی مکانی بهتر کاربری اراضی و اطمینان از عرضه پایدار خدمات اکوسیستم ضروری به نظر می‌رسد. پژوهش‌های انجام شده نشان می‌دهد که در حال حاضر ادغام رویکرد خدمات اکوسیستمی در برنامه‌ریزی و مدیریت کاربری اراضی چالشی عمده در سطح جهان محسوب می‌شود و مهم‌ترین کاربرد ارزیابی خدمات اکوسیستم، شناسایی مناطق با اهمیت برای حفاظت و نگهداری است.

این محقق و پژوهشگر در ادامه بیان کرد: با توجه به این که تهدید تغییر کاربری پوشش اراضی در ایران به طور فزاینده‌ای درحال رخ دادن است، ضروری است تا مطالعات جامع به‌منظور بررسی و پیش‌بینی اثرات تغییر کاربری پوشش اراضی بر خدمات اکوسیستم‌های طبیعی صورت گرفته و رویکرد آن برنامه‌های حفاظتی هدف‌دار برای عرصه‌های طبیعی باشد. ابوالمعالی ادامه داد: در این پژوهش تلاش شد که به یکپارچه‌سازی مفهوم خدمات اکوسیستم در مدیریت کاربری اراضی و برنامه‌ریزی مکانی سرزمین پرداخته شود و از هر دو ارزش اکولوژیک و اقتصادی خدمات اکوسیستم برای شناسایی مناطق مهم برای حفاظت استفاده شده است.

وی تصریح کرد: موضوع خدمات اکوسیستم در دهه‌های اخیر مورد توجه بسیاری قرار گرفته است. نقشه‌های خدمات اکوسیستم ابزار مهمی برای تصمیم‌گیران هستند و آن‌ها را قادر می‌سازند تا به شکل مکانی نواحی دارای ارزش حفاظتی به علت عرضه زیاد خدمات را شناسایی کنند. نقشه‌سازی ابزار مفیدی برای کمی‌سازی عدم تطابق مکانی میان عرضه و تقاضا است که خود در تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی مکانی مؤثر است.

وی اضافه کرد: با شناخت روزافزون اهمیت خدمات اکوسیستم، نیاز به ابزار‌ها و مدل‌هایی که از یک طرف بتواند اطلاعاتی در مورد عرضه خدمات اکوسیستم را در اختیار تصمیم‌گیران قرار دهد و از طرف دیگر اثرات مدیریت کاربری اراضی بر خدمات را بررسی کند، احساس می‌شود.

ابوالمعالی تأکید کرد: در اکوسیستم طبیعی به‌منظور تأمین امنیت غذایی، بیشتر خدمات تولیدی مورد مطالعه قرار گرفته‌اند. در اکوسیستم‌های مرتعی نیز بیشتر تأمین علوفه و گاهی بهره‌برداری از گیاهان دارویی مورد توجه قرار گرفته است. اما اکوسیستم‌ها خدمات مختلفی برای جامعه فراهم می‌سازند که مستقیم و غیر مستقیم در رفاه افراد جامعه مؤثرند، مانند حفظ خاک و جلوگیری از فرسایش و سیل، تولید آب، ترسیب کربن، افزایش کیفیت زیستگاه و... .

این محقق و پژوهشگر گفت: ایران نیز مانند بسیاری از کشور‌ها با چالش توسعه صنعت، کشاورزی و در نتیجه تغییر کاربری و پوشش اراضی و کاهش خدمات اکوسیستم‌های طبیعی مواجه است. این پژوهش با ارائه کاربری و پوشش اراضی گذشته و حال حاضر و پیش‌بینی آن برای آینده، توانسته برنامه‌ریزی مکانی استفاده از اراضی را با رویکرد خدمات اکوسیستمی انجام دهد؛ همچنین رابطه سنجه‌های سیمای سرزمین و خدمات اکوسیستم، برای نخستین بار در ایران، بررسی شد.

ابوالمعالی خاطر نشان کرد: نقشه مکانی و زمانی عرضه خدمات اکوسیستم و رابطه میان آرایش سیمای سرزمین و عرضه خدمات اکوسیستم می‌تواند برای اولین‌بار در کشور، ابزار مهمی برای مدیران و تصمیم‌گیران ایجاد کند و رویکرد تازه‌ای برای تعیین مناطق با اولویت حفاظت باشد.

این محقق و پژوهشگر در ادامه تأکید کرد: تخمین ارزش اقتصادی سه خدمت ترسیب کربن، حفظ خاک و کیفیت زیستگاه در مراتع و جنگل‌های حوضه آبخیز سد زاینده رود معادل ۲۴۵۶۹۵۲۸ دلار در سال ۲۰۲۱ برآورد شده است که نشان دهنده ارزش فراوان مراتع و جنگل‌ها در منطقه مورد مطالعه است‌. برآورد ارزش اقتصادی خدمات اکوسیستم می‌تواند قدم اصلی به‌منظور مشخص کردن جایگاه خدمات تنظیمی و زیستگاهی در اقتصاد محیط زیست کشور و همچنین آشنا کردن مردم و مسئولان از اهمیت آن‌ها باشد. نکته قابل توجه این است که ارزشگذاری این نوع خدمات می‌تواند به تفکر رایگان تلقی کردن آن‌ها پایان دهد و از تخریب این منابع بکاهد.