داوران سرمایه‌های اصلی بنیاد ملی علم ایران/ استفاده از پیشنهاد‌های داوران برای بهبود فرآیند داوری
به گزارش روابط‌عمومی بنیاد ملی علم ایران (INSF)، نشست هم‌اندیشی «تحلیل و ارزیابی فرآیند‌های داوری در بنیاد ملی علم ایران» روز پنجشنبه ۸ خردادماه، ساعت ۹ صبح در باغ موزه نگارستان با تلاوت قرآن و پخش سرود جمهوری اسلامی ایران آغاز شد.
در ابتدای این نشست، علی‌محمد سلطانی رئیس بنیاد ملی علم ایران به تشریح اصول داوری در بنیاد ملی علم ایران پرداخت و گفت: بنیاد ملی علم ایران به‌عنوان نهادی اثرگذار و چابک، نقش‌آفرینی می‌کند و لازم است دائماً خود را به‌روز کند.
وی افزود: هدف از این گردهمایی این است که با اساتید همفکری کنیم تا بتوانیم بهبود فرایند‌ها و برنامه‌ها را رقم زنیم.
افزایش مشارکت اساتید با بنیاد ملی علم ایران
رئیس بنیاد ملی علم ایران ادامه داد: به نظر می‌آید بنیاد ملی علم ایران از طرف اساتید بیشتر از پیش مورد اقبال واقع شده است. آمار سال گذشته نشان می‌دهد که حدود پنج هزار طرح ورودی داشتیم و تعداد طرح مصوب نیز ۱۷۰۰ طرح بوده که این تعداد بیشتر از سال‌های قبل است. امیدواریم که هم اندازه حمایت‌ها و هم فرایند تصویب طرح‌ها کمک کند به اینکه این اقبال کیفی‌تر شود و حتی انتظار داشته باشیم بیشتر شود و ماحصل آن این باشد که طرح‌هایی بهتر برای آینده کشور تعریف کنیم.
اصول یک داوری خوب در بنیاد ملی علم ایران
به گفته سلطانی فرایند تصمیم‌گیری ما درباره طرح‌ها: کارگروه به علاوه داوران به علاوه کارگروه است. کارگروه اول باید در غربالگری خود بهترین تشخیص را داشته باشد؛ بهترین داوران باید انتخاب شوند و داوران بر اساس یک سری اصول داوری کنند و بعد کارگروه که باید تصمیم نهایی را بگیرد، باید دوباره براساس یک سری اصول مشخص این کار را انجام دهد.
وی افزود: نوآوری و جدید بودن موضوع و اثرگذاری طرح، دو معیار اصلی داوری است. اثرگذاری می‌تواند اثرگذاری علمی و اثرگذاری فراتر از جامعه علمی باشد. مورد دیگر انتخاب مناسب داوران است که بخشی به بنیاد و بخشی به داوران برمی‌گردد. استاد برای داوری باید هم در آن حوزه تخصص داشته باشد و هم روی هدف و روش‌شناسی طرح تجربه داشته باشد.
شفافیت و بی‌طرفی، دو اصل مهم داوری
اصل دوم، شفافیت است، داوری براساس دستورالعمل و با یک رویه از قبل تعیین شده باشد. همه طرح‌ها باید با یک رویه داوری شوند و یک بام و دو هوا نداشته باشیم. متقاضی باید از فرایند داوری و نتیجه داوری خود، بازخورد مناسب دریافت کند. این امر شاید کمتر در فضای علمی کشور جا افتاده باشد.
لزوم اطلاع متقاضی طرح از دلایل رد یا پذیرش طرح
سلطانی ادامه داد: از سال ۲۰۱۲ به‌عنوان یک اصل کلی توسط شورای جهانی پژوهش این موضوع به همه نهاد‌های تأمین مالی پژوهش اعلام شده است که متقاضی باید بازخورد دریافت کند و بداند چه ویژگی در طرح وی وجود داشته که باعث قبول یا رد طرح شده است. این از مقوله‌هایی است که هنوز در بنیاد علم به‌طور کامل عملی نشده است.
وی ادامه داد: شفافیت یعنی داوری کاملاً قابل بازنگری باشد. یعنی موضوع پیچیده و مبهمی در داوری نباشد که نگران بازنگری آن باشیم و بازنگری امکانپذیر بوده و می‌تواند توسط دبیر کارگروه یا کارگروه انجام شود.
رعایت اصل بی‌طرفی در داوری، تناسب و محرمانگی
به گفته سلطانی اصل بی‌طرفی در داوری هم مورد سوم است. همیشه سوگیری لزوماً شفاف و بدیهی نیست. گفته می‌شود که هر مؤسسه و نهادی باید درباره سوگیری و تعارض منافع اصولی داشته باشد و آن را اعلام کند. به‌عنوان مثال ممکن است چون من داور خوبی هستم در یک کارگروه به من داوری زیادی داده شود که این دقیقاً می‌شود سوگیری ناخودآگاه. چرا که دیدگاه من در رد و قبول بخش زیادی از طرح‌ها مؤثر است. ما باید شیوه مناسب برای تعارض منافع داشته باشیم و آموزش کافی به جامعه داوری بدهیم.
وی افزود: اصل بعدی تناسب است. داوری باید متناسب با سطح فراخوانی باشد که طرح در آن داده شده است. بنیاد قالب‌های مختلف دارد و در فراخوان‌ها نیز گاهی طرح‌های پیچیده‌تر و بزرگتر را داریم. گاهی هدف توسعه علمی مثلا حرکت در مرز‌های دانش است و گاهی هدایت و راهبری حل یک مسأله کلان است. این تفاوت‌ها، تناسب را نشان می‌دهد که در انتخاب و نوع داوری، داوران باید به آن توجه کنند.
رئیس بنیاد ملی علم ایران تصریح کرد: اصل بعدی محرمانگی است. انتظار می‌رود داوران همه اجزای طرح را محرمانه بدانند و اجزای طرح، مالکیت فکری و اسناد را با کسی درمیان نگذارند و دلیلی ندارد به محقق اعلام شود که چه کسی طرح وی را داوری کرده است
سلطانی ادامه داد: اصل بعدی را انصاف، صداقت و ملاحظات اخلاقی می‌دانم. برای اینکه اعتماد جامعه به علم از بین نرود، در طرح پژوهشی باید اصول اخلاقی رعایت شود و داور باید ببیند که چه مقدار اخلاق در آن رعایت شده است، اما در امر داوری هم باید صداقت و انصاف وجود داشته باشد.
وی ادامه داد: ما هم پژوهشگر جوان تازه‌کار و هم پژوهشگر پیشکسوت را می‌خواهیم و همه سرمایه‌های علمی کشور هستند و باید برای هر دو طرح داشته باشیم و لزوماً نگوییم که این طرح را حتماً باید پژوهشگر پیشکسوت انجام دهد. در مورد پژوهشگر‌های خانم هم این اصل را داریم که در اجرای طرح‌ها تفاوتی نباید دیده شود.
داوران، سرمایه‌های اصلی بنیاد ملی علم ایران
وی در پایان خاطر نشان کرد: یادمان نمی‌رود این جامعه داوری، سرمایه اصلی بنیاد ملی علم ایران هستند. بنیاد در سال گذشته نزدیک ۷ هزار داوری انجام داده است و این عدد کمی نیست. در بانک داوری بنیاد حدود هفت هزار نفر هستند که در سه چهار سال اخیر یک داوری انجام دادند. این جامعه سرمایه بزرگی برای ماست و این سرمایه باعث بهبود جدی فعالیت‌های بنیاد می‌شود.
بررسی فرایند داوری در بنیاد/ از ارسال طرح تا تصویب
در ادامه این مراسم، مالک نادری مدیر پژوهش، نظارت و ارزیابی بنیاد ملی علم ایران گفت: پیش از این تعداد و تنوع طرح‌ها در بنیاد بسیار کم بود و یک‌دستی در طرح‌ها وجود داشت و شاید پیچیدگی داوری به شکلی که الان نیاز هست نبود.
سال گذشته ما پنج هزار طرح دریافتی با تنوع زیاد داشتیم که این مستلزم آن است که ما بانک داوری را چابک‌تر کنیم و تشریک مساعی با داوران برجسته داشته باشیم.
وی در ادامه به تشریح مسیر بررسی طرح‌ها در بنیاد پرداخت و گفت: انتخاب کارگروه توسط استاد یا محققی که طرح را ارسال کرده، انجام می‌شود و در گام اول غربالگری صورت می‌گیرد. غربالگری یعنی حداقل شرایط لازم یک طرح برای ورود به ارزیابی و داوری؛ که این حداقل‌ها می‌تواند شکلی یا محتوایی باشد.
به گفته نادری تعهدنامه عدم سابقه همکاری بین داور و متقاضی پیش از شروع فرایند وجود دارد. به این ترتیب که داور و متقاضی وابستگی به یک مؤسسه علمی نداشته باشند و حداقل یک مقاله مشترک در سه سال اخیر نداشته باشند و در پروژه یا طرحی، همکار نباشند همچنین داور جزء همکاران اعلام شده در طرح ارسالی نباشد و داور و متقاضی رابطه استاد و دانشجویی نداشته باشند. مطالعه کامل و دقیق طرح، بررسی نوآوری طرح و انجام فرایند سؤال و جواب از نکات کلیدی در داوری است. نوآوری باید حتماً با تحقیقاتی که در جهان انجام شده و با طرح‌های مصوب بنیاد و نیاز کشور مقایسه شود.
نادری افزود: ما از ظرفیت مهمی در این جلسه بی‌بهره‌ایم و آن ظرفیت داوران و اساتید ما در دانشگاه‌های شهر‌های دیگر است، که به‌دلیل سختی رفت‌و‌آمد، این برنامه را با اساتید دانشگاه‌های تهران برگزار کردیم.
وی در پایان خاطر نشان کرد: فرایند داوری طرح‌ها، فرآیندی آموزش‌محور و توانمندساز و بالغ‌کننده فضای علمی کشور است، استادی که در داوری خود با ارائه نظرات به ارتقای سطح محقق کمک می‌کند، به جامعه علمی کمک قابل‌توجهی می‌کند ما در بنیاد داوران حرفه‌ای داریم اما اگر این توانایی و قدرت تفهیم به نگارش و سوال و جواب نرسد، ثبت در سامانه نمی‌شود اما اگر سؤال و جواب صورت بگیرد به ارتقای سطح پروپوزال‌ها و داوری‌های ما کمک می‌کند.
هم‌اندیشی و طرح پیشنهاد‌های داوران
ادامه این مراسم، به هم‌اندیشی و طرح پیشنهاد و پرسش توسط داوران حاضر در مراسم اختصاص یافت.
در پایان، علی جعفریان دهکردی معاون پژوهش و فناوری بنیاد ملی علم ایران در پاسخ به برخی از پرسش‌ها و پیشنهاد‌های مطرح شده در این نشست گفت: مواردی که در این نشست مطرح شد طبیعتاً پیاده‌سازی می‌شود و در کارگروه‌های مختلف، مورد بحث قرار می‌گیرد و برای آن برنامه‌ریزی می‌شود.
دستورالعمل استفاده از هوش مصنوعی در حال تدوین
وی افزود: در مورد هوش مصنوعی نیز بسیاری از داوران به‌درستی جنبه‌های مختلف آن را بررسی کردند و بر همین اساس، یک دستورالعمل در حال تدوین است که مخاطب آن در بخشی مجری، بخشی داور و بخش دیگر کارگروه است که باید‌ها و نباید‌ها در استفاده از هوش مصنوعی چیست.
وی تصریح کرد: روش کار این است که دوستان ما در اتاق فکر، بنیاد‌های علم دنیا را مطالعه کنند و دستورالعمل‌های کشور را نیز بررسی کنند. در مورد فرم‌ها، فرم مربوط به پروپوزال و داوری و بخش مربوط به کارگروه، بررسی‌های مفصلی انجام شده است و حتی ایجاد فرم رزومه و ویرایش آن در دست اجراست و در زمان خودش آن را با عزیزان به اشتراک می‌گذاریم.
جعفریان در پایان خاطر نشان کرد: مجال پاسخگویی به خیلی از موارد را در این نشست نداریم اما در طی زمان به‌صورت عملیاتی به نکات مطرح شده پاسخ خواهیم داد.