در هم‌اندیشی با محققان علوم پایه چه گذشت؟ /درخواست حمایت بنیاد ملی علم ایران از محققان برای افزایش همکاری‌های بین‌المللی

به گزارش روابط‌عمومی بنیاد ملی علم ایران (INSF)، هم‌اندیشی در مورد جایگاه علوم پایه در بنیاد ملی علم ایران، بخشی از این نشست بنیاد با محققان و‌ اندیشمندان برجسته علوم پایه بود که روز پنج شنبه ۱۲ مهرماه در سالن اجتماعات شهید مطهری دانشگاه تربیت مدرس برگزار شد.

در این بخش از نشست، علی محمد سلطانی رئیس بنیاد ملی علم ایران، علی جعفریان دهکردی معاون پژوهش و فناوری بنیاد ملی علم ایران و مالک نادری مدیر پژوهش، نظارت و ارزیابی بنیاد ملی علم ایران برای شنیدن نظرات، انتقادات و پیشنهادات محققان و پژوهشگران علوم پایه اعلام آمادگی کرده و پای صحبت‌های محققان نشستند.

مالک نادری، مدیر پژوهش، نظارت و ارزیابی بنیاد ملی علم ایران با بیان اینکه هدف از این جلسه این است که مدیران و برنامه ریزان بنیاد ملی علم بتوانند از رهنمود‌ها و پیشنهادات و انتقادات اساتید استفاده کنند؛ از مدعوین خواست تا نظرات خود را ارائه دهند.

از گرنت سرآمدان چه خبر؟

در ابتدا، سعیدشاهرخیان دهکردی عضو هیئت‌علمی دانشگاه صنعتی شریف گفت: جایگاه علوم پایه در توسعه صنایع بر کسی پوشیده نیست. ما کشورمان در حق علوم پایه چه کرده است؟ یکی از ظلم‌ها این است که تقدیر از سرآمدان علوم پایه را بنیاد حذف کرده و امسال قطع شده‌ است. این کار را دوباره احیا کنید. ما نیاز به حمایت و تشویق داریم.

هاشمی‌فر از دانشگاه صنعتی اصفهان نیز گفت: TRL رده پایینتر معمولاً در حوزه علوم پایه و TRL بالاتر مربوط به حوزه مهندسی است. باید کاری کنیم که دانشجویان ما با برنامه آموزش علوم پایه انعطاف بیشتری داشته باشند. در این حوزه، ارتباطات علمی مهم است و سفر کردن علمی در ایران کار سختی شده است.

وی ادامه داد: برخی از کشور‌ها گرنت سفر علمی دارند و اگر امکان دارد ما نیز گرنت سفر داشته باشیم. همچنین بهتر است در ایران مرکز علوم پایه داشته باشیم که مرکزی برای رفت‌وآمد دانشمندان بین‌المللی باشد.

سلیمانی دامنه نیز به ارائه پیشنهادات خود پرداخت و گفت: بابت سازوکار شفاف بنیاد ملی علم ایران تشکر می‌کنم. اعتبارات نسبت به گذشته با ضریب خوبی رشد کرده است، اما فرایند برخی از بخش‌ها نظیر کرسی و گرنت، طولانی است. معمولاً مرسوم است برای تعلق گرفتن این کرسی‌ها، بررسی در دو تا سه سطح انجام می‌شود.

وی ادامه داد: برای رشته‌های نظری نسبت به رشته‌های تجربی درصد نسبت بودجه تخصیص یافته، پنجاه درصد است. درحالی که همکاران و پژوهشگران فعال در حوزه نظری به جای آزمایشگاه باید در کنفرانس و کنگره حضور داشته باشند. همچنین بهتر است اگر از‌ اندیشمندان قدیمی یاد می‌شود از‌ اندیشمندان امروزی نظیر مریم میرزاخانی هم غافل نشد و یاد و خاطره آن‌ها را نیز زنده نگه داشت.

بهنام کشاورزی، عضو هیئت‌علمی دانشگاه شیراز گفت: بسیاری از همکاران پژوهشگر و استاد در شهرستان نتوانستند در این نشست حضور پیدا کنند. بعد از دوران اپیدمی کرونا، نقش دانشگاه‌های شهرستانی در سیاست‌گذاری و اجرا در تمام نهاد‌ها و حتی بنیاد کمرنگ شد که باید به این موضوع توجه شود. مورد بعدی درباره تعداد طرح و حمایت‌هایی است که دکتر سلطانی رئیس بنیاد ملی علم ایران درباره آن صحبت کردند. به نظر می‌رسد در این آمار، نقش علوم زمین خیلی کمرنگ است و این شاید مربوط به ارتباط‌گیری ضعیف بنیاد ملی علم ایران با دانشگاه‌ها، می‌شود. علاوه بر این، در نگه داشت نخبگان هم باید بیشتر فعالیت کرد.

مهدی زارع، نیز با اشاره به آمار‌های تولیدات علمی گفت: از سال ۱۴۰۰ آمار‌ها نشان می‌دهد که بعد از سال ۲۰۲۱، انتشارات و آمار تولیدات علمی روند نزولی دارد، این موضوع باید برعکس شود و باید بنیاد ملی علم ایران فکر اساسی برای کمک به این روند کند. هر چند آمار را می‌توان گزینش کرد یا به سمتی چیدمان کرد که جنبه‌های مثبت‌تر خودش را نشان دهد. آنچه مشخص است، بر اساس این آمار، همکاران در بخش علوم پایه برای بهتر کردن آمار تحت فشار هستند.

محدودیت ارتباطات بین‌المللی و مشکلات محققان

وی ادامه داد: همچنین ارتباط بین‌المللی در کشور بسیار محدود است و تقریباً نزدیک به صفر شده است. نکته آخر اینکه زیرساخت‌ها برای توسعه علم و علوم پایه کهنه شده و باید فکری جدی کرد.

در ادامه این هم‌اندیشی، زهرا رضایی گفت: سه موضوع مهم را در خصوص حمایت‌های بنیاد ملی علم ایران مطرح می‌کنم. با توجه به اینکه اکثر فارغ‌التحصیلان آمار، بیکار هستند بسیاری از افراد بدون تخصص کار آمار انجام می‌دهند و می‌خواهیم بنیاد به نظام آمارشناسی کمک کند. همان طور که می‌دانید مسابقات دانشجویی آمار هرساله برگزار می‌شود در خواست داریم که توسط بنیاد ملی علم ایران هم از برندگان حمایت شود و از شرکت‌کنندگان برای شرکت در مسابقه نیز حمایت مالی شود. نکته آخر حمایت از طرح سواد آماری است. لازم است ابزار‌ها و روش‌هایی پیشنهاد شود تا همه افراد در حوزه‌های مختلف سواد آماری داشته باشند.

پیشنهاد تشکیل خانه‌ اندیشمندان علوم پایه

در ادامه این نشست، یزدانی عضو هیئت‌علمی دانشگاه تربیت مدرس گفت: پیشنهاد خانه‌ اندیشمندان، خیلی خوب است و بهتر است اجرایی شود. همچنین نکته‌ای درباره تعداد مقالات آلمانی وجود دارد. اگر مقالات چینی و آلمانی را از نظر کاربردی قیاس کنیم مقالات کشور آلمان قابل قیاس با چین نیست، چون صنعت زیربنایی دارد و نیازی به افزایش آمار تعداد مقالات ندارد. اما برای کشورمان بهتر است تعداد مقالات در ایران را برآورد کنید و مشخص کنید که امکانات و سرمایه در کدام نهاد‌ها بیشتر وجود دارد. همچنین به جای دعوت از دانشمندان و حضور آن‌ها در کشور، ارتباط علمی و عاطفی بین دانشگاه‌ها اهمیت دارد.

محمودیان، عضو هیئت‌علمی دانشگاه تهران نیز با اشاره به اینکه من رشته علوم فضایی را برای اولین بار در ۳ سال گذشته در ایران راه‌اندازی کردم، گفت: یکی از بخش‌های مهم آکادمی علوم آمریکا حوزه ژئوفیزیک و علوم فضایی است و با توجه به تجربه آمریکا می‌توان گفت که باید سرمایه‌گذاری کلانی در هر کدام از حوزه‌های علوم پایه انجام شود چرا که حوزه‌های علوم پایه، راه‌های جدیدی برای ورود و بررسی دارد.

علی رجب‌پور دبیر کارگروه فیزیک بنیاد ملی علم ایران نیز توضیح داد: انتظارم این بود که در این نشست، تجربیات در بنیاد‌های مشابه دنیا را بررسی کنیم و ببینیم آن‌ها چه تجربیاتی داشتند و ما چه تفاوت‌های داریم.

رجالیان از اتحادیه انجمن‌های ریاضی گفت: بنده بنیاد ملی علم ایران و مشابه خارجی‌اش را مقایسه کردم و اگر بنیاد بتواند از انجمن‌ها برای سیاستگذاری کمک بگیرد، بهتر است. متأسفانه یا خوشبختانه غیر از بنیاد ملی علم ایران نهادی نیست که از علوم پایه حمایت کند و من توصیه می‌کنم که حمایت‌ها از تحقیقات در این حوزه بیشتر شود. همچنین، تمرکز روی مسائل آموزشی مدارس، اهمیت ویژه دارد. سال‌هاست خانه‌های ریاضیات به سختی توانسته‌اند روی آموزش تأثیر بگذارند.

علوم پایه غصه‌خور ندارد!

در ادامه این هم‌اندیشی، رضوی نژاد توضیح داد: ما افراد زیادی را نداریم که غصه‌خور علوم پایه باشند، نهاد‌ها و افراد متوجه، زیاد داریم ولی غصه‌خور نداریم. هر کدام از عرصه‌های حوزه علوم پایه نسخه خاص خودش را می‌خواهد اما خواهشمندم که یک نهاد متولی و غصه‌خور داشته باشیم. بهتر است، خانه‌اندیشمندان را در سطحی پایین‌تر و به شکل گفتگوی علمی شکل دهیم.

جایزه یا گرنت؛ مسأله این است!

محمد مهدی شیخ جباری عضو کمیته تخصصی بنیاد ملی علم ایران گفت: سه تا کلید واژه و نکته مهم را یادآور می‌شوم. همکاری و ارتباطات بین‌المللی را باید تمایز دهیم. تمایز همکار و همکاری بین‌المللی را حتماً توجه کنید آنچه باید در بنیاد ملی علم ایران، دنبال کنیم همکاری بین‌المللی است.

وی ادامه داد: نکته دیگر این است که می‌توان برای حمایت از پژوهش جایزه تعیین کرد و یا اینکه حمایت به شکل گرنت باشد تا پژوهش شکل بگیرد. وظیفه بنیاد گرنت و زمینه‌سازی پژوهش است.

همه چیز زیر سر مدرسه است!

ممقانی نیز ادامه داد: کمتر کسی در این جمع اشاره کرد که دانش و علوم مبتنی بر انسان است و انسان هم از خانواده شروع می‌شود باید به مدرسه و دانشگاه اهمیت دهیم و باید برنامه‌ای تنظیم کنیم که فارغ التحصیلان ما بتوانند پس از اتمام تحصیل بلافاصله استخدام شوند. آنچه که امروز شاهد آن هستیم در هر خانه‌ای یک فارغ‌التحصیل بیکار است. لذا باید به انسان اهمیت دهیم و مدرسه را مطابق خواست جامعه داشته باشیم.

علیرضا مشفق از دانشگاه شریف گفت: ما در زمینه زیرساخت تجهیزات خیلی ضعیف هستیم و با اینکه پیشرفت علم خیلی سریع است، اما تجهیزات کم داریم. وظیفه چه کسی است که زیر ساخت فراهم کند و اگر این تجهیزات نباشد ما بدون شک نمی‌توانیم در کیفیت پیشرو باشیم. همچنین باید سرفصل‌های مهم و کلیدی را از دبستان شروع کرد و نیاز به بازنگری در دروس دبستان و دبیرستان داریم چرا که نسل زد و آلفا به راحتی می‌توانند با گوشی ارتباط بگیرند. علاوه بر این باید ارتباطات بین‌المللی در کشور به شدت تقویت شود.

همچنین، یمینی عضو هیئت‌علمی دانشگاه تربیت مدرس نیز گفت: از بنیاد ملی علم ایران تشکر می‌کنم که تعداد پژوهشگران پسادکتری را بیشتر کرده اما تنها اشکال این است؛ اعتباری که برای فعالیت تحقیقاتی در اختیار پسادکتری قرار می‌گیرد، بسیار کم است. همچنین حضور و سفر به کنگره‌های بین‌المللی خیلی سخت شده است و نیاز داریم که بنیاد ملی علم ایران حمایت کند چرا که در حال حاضر دانشجویان نمی‌توانند هزینه‌های مربوط به این کنگره‌ها را پرداخت کنند. آخرین درخواستم این است که بنیاد ملی علم ایران به شکل ویژه از پژوهشگران علوم پایه حمایت کند.

زنگ خطر برای پژوهشگران علوم پایه

رسایی عضو هیئت‌علمی دانشگاه تربیت مدرس نیز گفت: نکته اساسی که در سخنان همکاران وجود دارد، بودجه است که فقط به بنیاد ربط ندارد این فصل الخطاب سخن همه دوستان است.

تا زمانی که ۹۵ درصد کل بودجه دانشگاه‌ها صرف حقوق و مزایا می‌شود این حرف‌ها حاشیه است و نشان می‌دهد ما داریم راه را اشتباه می‌رویم. خوب است که زنگ خطر به صدا در بیاید که اشکال اساسی وجود دارد و این شمع وجود ماست که دارد آب می‌شود و باید زودتر فکری کرد.

پیشنهاد برای بهبود شرایط پسادکتری

رستمیان عضو هیئت‌علمی دانشگاه علم و صنعت با اشاره به اهمیت محققان پسادکتری گفت: ما برای نگاه داشت نخبگان باید جذب پسادکتری کنیم. بنیاد ملی علم ایران تعیین کرده است که امکان حمایت از دو متقاضی پسادکتری برای هر استاد وجود دارد اما اگر این امکان برای بنیاد وجود دارد این تعداد برای اساتیدی که شاخصه‌های بیشتری دارند، اضافه شود. همچنین، بهتر است زمان انجام پسادکتری هم بیشتر شود و برای بنیاد ملی علم ایران این امکان وجود دارد که تا دو سال این زمان را افزایش دهد؟

وی ادامه داد: نکته بعدی درباره تعداد تمدید‌هاست. اگر امکان دارد درصورت درخواست محقق و‌ مسئول طرح، تعداد دفعات تمدید‌ها نیز بیشتر شود. همچنین پیشنهاد می‌کنم بنیاد با انجمن‌های علمی ارتباطات بیشتری داشته باشد.

کرم‌زاده رئیس انجمن ریاضی نیز در سخنان خود به اهمیت علوم پایه در مدارس اشاره کرد و گفت: من دغدغه پول را ندارم، دغدغه من جامعه است. تعریف دقیقی که از علوم پایه ارائه دادند و تمام دنیا می‌گویند زبان علم ریاضی است. متأسفانه کمبود ما در بدنه جامعه است و ۱۰ میلیون انسان ۴۵ ساله وجود دارد که اندازه بچه ۱۰ ساله ریاضی را نمی‌فهمند. باید از مدارس شروع کنیم. تنها کشوری که می‌تواند به شهدا افتخار کند جامعه ماست که این افراد در مدرسه علوم پایه را به خوبی آموختند. انتظار دارم تا همه انجمن‌های علمی در کنار بنیاد‌هایی نظیر بنیاد ملی علم ایران دست‌به‌دست هم دهیم تا از آموزش و پرورش شروع کنیم تا علوم ریاضی و پایه اولویت دوم نباشد.

حبیبی رضایی عضو هیئت‌علمی دانشگاه تهران نیز گفت: من به ۴ مورد در سخنانم اشاره می‌کنم. مورد اول این است که علوم پایه یا کاربردی تفاوت زیادی دارد. در بسیاری از موارد طرح‌هایی مورد توجه قرار می‌گیرد که علوم‌پایه‌ای نیست. مورد دوم ضرورت بازنگری در چیدمان نیروی انسانی واحد‌های پژوهشی است. ساختار و چیدمان نیروی انسانی در واحد‌های پژوهشی اهمیت دارد. وی تأکید کرد: مورد سوم حذف موازی‌کاری در نهاد‌های متولی علم و فناوری است به‌عنوان مثال علوم پایه در وزارت علوم تحقیقات و فناوری با وزارت بهداشت بالذات هیچ فرقی ندارد ولی افتراق‌هایی دارند که بنیاد ملی علم ایران باید این موضوع را مورد توجه قرار بدهند تا این افتراق حل شود. مورد چهارم نیز تجهیزات فرسوده و نبود ساختار مناسب است که این پشتیبانی و حمایت را شامل می‌شود. ترویج و تقویت روحیه علمی هم اهمیت زیادی دارد. ما موقوفاتی در کشور داریم که اگر مزه علم را بچشند حتماً به یاری و کمک علم می‌شتابند.

در ادامه رضاییان گفت: جایگاه علوم پایه در بین سیاست‌گذاران باید شناخته شود تا مشخص شود که این علم چه جایگاهی دارد و جایگاه و نقش بنیاد ملی علم ایران چه می‌تواند باشد؟

وی ادامه داد: در مورد قسمت اول کمیسیون علوم پایه و فناوری همگرا در وزارت علوم تحقیقات و فناوری فعالیت می‌کند و این نشان می‌دهد که ما در ایجاد نهاد مشکلی نداریم چرا که میز علوم پایه نیز در شورای عالی انقلاب فرهنگی شکل گرفته است و علوم پایه یک وظیفه حاکمیتی در دنیاست.

رضاییان ادامه داد: در مورد دوم بنیاد ملی علم ایران می‌تواند مرز‌هایی را که بین رشته‌ها وجود دارد، فرو بریزد. این فروریختگی در علوم پایه صورت گرفته است ولی ما همچنان دنبال درصد‌ها هستیم که چقدر بودجه برای علوم زمین است یا شیمی، که این اشتباه است اما حمایت حضور در کنفرانس‌های علمی برای این حوزه حائز اهمیت است.

همچنین موحد عضو هیئت‌علمی دانشگاه شهید بهشتی گفت: وقتی بحث توسعه است حتماً باید به توسعه علوم پایه که خودش هم چندوجهی است، توجه شود و نیاز است که این نگاه علّی معلولی اصلاح شود. پیشنهاد من به بنیاد ملی علم ایران این است که به این موضوع توجه کند؛ نظام پذیرش دانشجوی دکتری در حوزه علوم پایه، نظام‌ منفعلی است. وزارت علوم سامانه نان را ایجاد کرد ولی خیلی مفید نبوده ولی بنیاد ملی علم ایران می‌تواند در این موضوع ورود کند. همچنین ترویج علم مسأله مهمی است.

دیناری نیز تصریح کرد: متأسفانه در کارگروه‌ها، محققان شهرستانی نادیده گرفته می‌شوند و طرح‌های خوب شهرستان‌ها کمتر بودجه دریافت می‌کنند. دانشجویان انگیزه کمی دارند و دانشجویان علوم پایه حقوق زیادی دریافت نمی‌کنند.

زهرا گویا عضو هیئت‌علمی دانشگاه شهید بهشتی به عنوان آخرین فرد از محققان حاضر در این نشست گفت: همه سخنان به حق و معلول بود و علت را شامل نمی‌شد. اگر گفته شد نگاه به بنیاد‌های علم در جهان کنید، برای اثری است که این نهاد‌ها در پژوهش می‌گذارند. در شورای عالی انقلاب فرهنگی تصمیم گرفته می‌شود که تأثیر معدل در کنکور را ایجاد کنند اما چرا نهادی مانند بنیاد ملی علم ایران نمی‌گوید که دست نگه دارید، تحقیق بنیادی انجام شود. در کنار این موضوع، برنامه درسی تلفیقی اهمیت زیادی دارد یکی از نیاز‌های جدی مدرسه و دانشگاه ایجاد نگاه تلفیقی است چرا که شهودی‌گری در کشور بیداد می‌کند.

تا یک ماه آینده؛ سرآمدان از راه می‌رسند

در پایان این هم‌اندیشی علی محمد سلطانی رئیس بنیاد ملی علم ایران گفت: ما همه نظرات را یادداشت کردیم و از همه اساتید و محققان که در این نشست همکاری داشتند، تشکر می‌کنیم. چند نکته مهم را یادآوری می‌کنم. امسال سرآمدان برگزار می‌شود و در فاصله زمانی یک ماه تا یک ماه و نیم آینده فراخوان آن منتشر می‌شود.

وی ادامه داد: ما معذوریم اعضای کارگروه‌ها را به جامعه معرفی کنیم اما اکثر مسئولین گروه‌ها به دلیل برگزاری جلسات ماهانه، از تهران انتخاب شده است. در عین حال این الزام را ایجاد کردیم که دبیران شاخه‌ها همگی از شهرستان‌ها و سایر استان‌ها باشند.

شفافیت حمایت‌ها در بنیاد ملی علم ایران

سلطانی درباره تعداد طرح‌های مصوب به تفکیک استان‌ها گفت: در سایت data.insf.org میزان و تعداد طرح‌های مصوب هر دانشگاه و استان، کاملاً شفاف قرار دارد و تمامی اطلاعات در این سایت در دسترس عموم قرار دارد و به راحتی می‌توان قضاوت کرد. اما درصد پذیرش به تعداد طرح‌های ارسالی از هر دانشگاه نیز مرتبط است. هرچند که ما مشارکت و میزان مناسبی از همکاری را در برخی از شهرستان‌ها داریم.

توسعه همکاری‌های بین‌المللی دغدغه مهم بنیاد

همچنین علی جعفریان معاون پژوهش و فناوری بنیاد ملی علم ایران گفت:‌ امیدوارم در عمل بتوانیم حاصل نکات بزرگواران و محققان را در برنامه‌ها و رویداد‌های بنیاد ملی علم ایران نمایش دهیم. ما نیز چون محققان دغدغه توسعه همکاری بین‌المللی داریم و این موضوع در تمامی شورا‌ها و‌ مصوبات بنیاد ملی علم ایران مطرح می‌شود.

وی افزود: همچنین یادآوری می‌کنم که در کرسی‌های نظری، در مصوبات اخیر، اعتبار ۵۰ درصد طرح‌های تجربی به سفر علمی اختصاص یافته است. نکته آخر درباره موضوع ترویج علم با تمرکز بر علوم‌پایه که دغدغه اساتید بود. در بنیاد ملی علم ایران کارگروهی برای این موضوع داریم و رویداد شب علم را در همین قالب برگزار می‌کنیم.

وی در پایان خاطر نشان کرد: از همه اساتید و محققانی که علاقه‌مند به برگزاری رویداد‌های این چنینی هستند، درخواست داریم تا در رویداد آفرینش‌ ایده هم مشارکت داشته باشند.